آقارضا عکاس باشی و نخستین تصاویر حرم رضوی - آخرین خبر

جواد نوائیان رودسری| عکاسی برای نخستین بار در دوره محمدشاه قاجار وارد ایران شد و اولین ایرانی که به این هنر اقبال نشان داد، ملک قنام میرزا، پسر بیست و چهارم فتحعلی شاه قاجار بود. با این حال، تا مدت ها، هنر عکاسی به نام هنری اشرافی و محدود شناخته می شد و حتی اقبال شاهان قاجار به این هنر هم نتوانست زمینه همه گیرشدن آن را فراهم کند.

به همین دلیل، نخستین عکس هایی که از مکان های تاریخی و مذهبی ایران تهیه شد، عموماً کار عکاسان اروپایی بود. مثلاً چنان که معروف است، آنتونیو جیانوزی، مستشار ایتالیایی نیرو های نظامی در دوره قاجار، اولین عکس را از حرم رضوی گرفت و به نام خودش ثبت کرد. این تصویر امروزه در کاخ موزه گلستان نگهداری می شود.

جیانوزی از افسرانی بود که در انقلاب گاریبالدی برای استقلال ایتالیا از امپراتوری اتریش، شرکت کرد و بعد ها به عثمانی گریخت و در نهایت، از ایران سر درآورد.

اما در میان ایرانیانی که خیلی زود به هنر عکاسی علاقه نشان دادند و در آن سرآمد شدند، آقارضاخان عکاس باشی، ملقب به اقبال السلطنه و آجودان مخصوص، جایگاه ویژه ای دارد. او را باید نخستین ایرانی ای بدانیم که به نام عکاس حرفه ای فعالیت کرد و تصاویر فوق العاده ای از خود به جا گذاشت. داستان سفر او به مشهد و اتفاقاتی که در این جهت افتاد، یکی از مجذوب کننده ترین وقایعی است که در تاریخ هنر ایران می توان یافت.

آقارضاخان، اصالتاً از اهالی اصفهان بود. پدرش سِمَت پیشخدمت ناصرالدین شاه را داشت و برادرش، میرزا علی نقی خان حکیم الممالک، یکی از پزشکان مخصوص شاه قاجار محسوب می شد. به همین دلیل، فرایند رشد او در دربار، نباید مشکل و پیچیده بوده باشد.

آقارضاخان در سال 1237 ش، هنر عکاسی را نزد فرانسیس کارلهیان فراگرفت؛ یک عکاس فرانسوی که به دستور ناصرالدین شاه به ایران آمد و نخستین عکاسان ایرانی را آموزش داد. آقارضاخان در بین شاگردان کارلهیان، شاخص و زبده بود؛ به همین دلیل در 20 سالگی با هنری که داشت، نظر شاه قاجار را جلب کرد و در سال 1242 ش، به لقب عکاس باشی دست یافت.

گرایش آقارضاخان، به عکس برداری پرتره و چهره بود و الحق هم این کار را بسیار خوب انجام می داد. به دستور شاه قاجار، آقارضا عکاس باشی از افراد مختلف دربار و هم شخص شاه، تصاویر مختلفی را تهیه کرد و در سال 1246 ش، 154 سال قبل، زمانی که ناصرالدین شاه تصمیم گرفت برای نخستین بار به مشهد سفر کند، همراه او شد و با دستور شاه قاجار، به عکس برداری از اماکن و افراد جهت حرکت پرداخت.

یکی از نکات مهمی که در تاریخ عکاسی ایران قابل تأمل به نظر می رسد، نوع برخوردی است که عامه مردم با این هنر در ابتدای ورود آن داشتند. از آن جا که برای پذیرش یک پدیده یا وسیله نو، حتماً حکم و توجه علما لازم بود، تا زمانی که این اتفاق نسبت به عکاسی نمی افتاد، رغبت عمومی به این هنر هم شکل نمی گرفت.

هنگامی که ناصرالدین شاه به عزم زیارت حرم امام رضا (ع) راهی مشهد شد، در سبزوار به دیدن فیلسوف و عالم نامدار آن عصر، حاج ملاهادی سبزواری رفت. این دیدار، صرف نظر از نوع برخورد حکیم اسرار با شاه قاجار که توام با بی توجهی و بی اعتنایی بود، از زاویه دیگری هم قابل بررسی است.

ناصرالدین شاه با اصرار به دیدار حاج ملاهادی رفت و ضمن اظهار ارادت، از او خواست که اجازه دهد تصویری از وی از طریق آقارضاخان عکاس باشی تهیه شود. این نخستین باری بود که از یک عالم ایرانی، عکسی ثبت می شد. حکیم پس از مدتی درنگ، پذیرفت و عکاس باشی، فوری بساط خود را پهن و عکسی از حاج ملاهادی تهیه کرد. او با سرعت عکس گرفته شده را چاپ و تقدیم حکیم اسرار کرد.

او هم استفاده از این فن را بی ضرر خواند. به این ترتیب، این اقدام حاج ملاهادی سبزواری مقدمه ای برای توسعه هنر عکاسی در میان مردم شد.

آقارضاخان عکاس باشی، در مشهد مأموریت نوی گرفت و آن، تهیه عکس از حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه بود. او در مدت اقامت در مشهد، به سراغ بسیاری از ابنیه تاریخی شهر هم رفت و عکس هایی که از وی در کاخ موزه گلستان باقی است، نشان می دهد که آقارضاخان برای تکمیل کارش، اصلاً کم نگذاشته است.

وی در کنار تصاویری که از حرم رضوی تهیه می کرد، علاقه خود به کار روی پرتره را هم موردتوجه قرار می داد. به این ترتیب، تصاویری از صاحب منصبان مشهدی تهیه شد که در کنار عکس های تهیه شده از طریق عبدا... قاجار که سالیانی بعد از آقارضاخان به مشهد آمد، مجموعه ای بی نظیر از عکاسی پرتره را پیش روی علاقه مندان قرار می دهد.

آقارضاخان بعدها، در سفر اول و دوم ناصرالدین شاه به فرنگ هم، او را همراهی کرد و به عکاسی پرداخت. وی افزون بر مقام عکاس باشی، مشاغل پردرآمد و حکومتی دیگری هم داشت؛ در سال 1252 ش، از سوی ناصرالدین شاه، لقب عجیب و غریب آجودان مخصوص و خزانه داری صرف جیب مبارک را دریافت کرد و مدتی هم شغل نظامی به وی واگذار کردند و در اداره کل توپ های ممالک محروسه به نام ناظر فعالیت داشت و در سال 1262 ش، وزیر قورخانه شد.

البته با توجه به آن چه درباره تشکیلات توپخانه و قورخانه در این دوره می دانیم، این مشاغل صرفاً سِمَت های تشریفاتی بود که افراد بابت آن حقوق می گرفتند، اما کار خاصی انجام نمی دادند!

آقارضاخان در سال 1263 ش، لقب اقبال السلطنه را هم دریافت کرد و از 1265 ش، علاوه بر این القاب و مشاغل، نیابت فتحعلی خان، فرزند دوساله کامران میرزا و نوه ناصرالدین شاه را هم که در آن سن، امیر توپخانه شده بود، برعهده گرفت.

آقارضاخان عکاس باشی، نخستین عکاس حرفه ای ایرانی و اولین کسی که از بقاع متبرکه کشور و شخصیت های مذهبی عکس گرفت، در 12 بهمن سال 1268، به طور ناگهانی در باغ خودش، واقع در شمیران، درگذشت. محمدعلی بامداد در کتاب شرح حال رجال ایران، مرگ آقارضاخان را یک ترور با قهوه قجری می داند؛ اما دلیل و مدرکی ارائه نمی کند. به هر حال، دلیل مرگ عکاس باشی، یکی از مسائل لاینحل تاریخی است.

منبع: روزنامه خراسان